Μόλις 50 χιλιόμετρα απέναντι από την Λέσβο, στην Μικρά Ασία, βρίσκεται η Πέργαμος και 2.000 χιλιόμετρα μακριά ο βωμός του Δία και της Αθηνάς, το όγδοο θαύμα της αρχαιότητας, κλεισμένος μέσα στο «Μουσείο της Περγάμου» του Βερολίνου. Επειδή λόγω της ανακαίνισής του θα παραμείνει κλειστό για αρκετά χρόνια ακόμα, κατασκευάστηκε σε ένα κυλινδρικό κτίσμα ύψους 24 και περιμέτρου 105 μέτρων, ένα εντυπωσιακό Πανόραμα της πόλης της Περγάμου με το ελληνιστικό αριστούργημα.
Η ιδέα ανήκει στον περσικής καταγωγής Γιάντεγκαρ Αζίζι, ο οποίος γεννήθηκε στην Βιέννη, αλλά σπούδασε Αρχιτεκτονική και Ζωγραφική στο Βερολίνο όπου ζει και εργάζεται. Σε συνεργασία με τα «Κρατικά Μουσεία» του Βερολίνου και το «Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο» αποτύπωσε -συνδυαστικά- σαράντα σκηνές της καθημερινότητας στην Πέργαμο του 129 μ.Χ. Της εποχής, δηλαδή, που είχε μετατραπεί σε ένα τεράστιο εργοτάξιο, χάρη στον φιλέλληνα Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό. Η πόλη βρισκόταν στην ακμή της και έπαιρνε έτσι την οριστική της μορφή. Γι’ αυτό και ο Αζίζι επέλεξε την εποχή εκείνη.
Ανεβαίνοντας σε μια εξέδρα με πέντε επίπεδα, ο επισκέπτης έχει την αίσθηση ότι αναρριχάται στην ακρόπολή της, απ’ όπου έχει πανοραμική εικόνα της πόλης.
Πέρα ως πέρα στη γη της Ιωνίας
δοξαστικό αχολόγησε τροπάρι!
απ’ την Κνωσσό ως την Πέργαμο θεία χάρη
όπου Ελλάδα πηγή της αρμονίας.
Κωστής Παλαμάς, «Ανατολή»
Την ανέγερση του μεγαλόπρεπου βωμού, με την περίφημη ζωφόρο της Γιγαντομαχίας στη βάση του, ο οποίος μεταφέρθηκε τον 19ο αιώνα κομμάτι-κομμάτι στο Βερολίνο ξεκίνησε ο Ατταλος Α’ και την ολοκλήρωσε ο διάδοχός του Ευμένης Β’. Η Πέργαμος εξελίχτηκε σε μεγάλο κέντρο πολιτισμού και έφτασε στη μέγιστη ακμή της τον 2ο π.Χ. αιώνα. Καμιά αρχαία πόλη δεν ήταν χτισμένη με τόσο εντυπωσιακό τρόπο, ενώ η πρωτοποριακή της πολεοδομία παραπέμπει σε σύγχρονες αντιλήψεις. Επάξια συναγωνιζόταν επομένως την Αλεξάνδρεια. Κατά τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο η αντιζηλία των Βιβλιοθηκών τους οδήγησε μάλιστα τον Πτολεμαίο Α’ Σωτήρα να απαγορεύσει την εξαγωγή παπύρου από την Αίγυπτο, η οποία είχε το μονοπώλιο. Ετσι, o Ευμένης Β’ προκειμένου να αποκτήσει η Πέργαμος μια Βιβλιοθήκη αντάξια της αλεξανδρινής, προώθησε την εξέλιξη και παραγωγή ενός υποκατάστατου. Ηταν η περγαμηνή.
Το γεγονός ότι δεν έχει χτιστεί πάνω από την αρχαία Πέργαμο νεότερη πόλη, όπως στην Αλεξάνδρεια και την Αντιόχεια, βοήθησε τους αρχαιολόγους να την ερευνήσουν λεπτομερώς, τον δε -κορυφαίο στο είδος του- Γιάντεγκαρ Αζίζι, να την αναπαραστήσει πιστά σε μια επιφάνεια 3.100 τ.μ.
Η πόλη είναι γεμάτη από κόσμο που πηγαίνει είτε στο θέατρο, είτε στα Διονύσια. Στο βωμό προετοιμάζεται η θυσία ζώων, στις πλαγιές του λόφου κάποιοι νεαροί απολαμβάνουν το κρασί τους και χορεύουν υπό τους ήχους φλογέρας. Υπάρχει ακόμα και μια αγορά σκλάβων. Με τη χρήση κατάλληλου φωτισμού δίνεται μια συνολική εικόνα της ζωής της πόλης από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου. Καθώς σκοτεινιάζει ακούγονται ακόμα και τζιτζίκια, ηχογραφημένα στην ελεύθερη Κύπρο, όπου διαμένει μόνιμα, ο πολυβραβευμένος Βέλγος συνθέτης μουσικής ταινιών Ερικ Μπαμπάκ, ο «δράστης» της μουσικής επένδυσης αυτής της καλλιτεχνικής προσομοίωσης της ακρόπολης της Περγάμου.
Βωμός Περγάμου: Η μνημειώδης λεηλασία ενός μεγαλόπρεπου ελληνιστικού μνημείου
«Ιδιαίτερης σημασίας είναι το γεγονός ότι οι πολύ φτωχές σε αυθεντικά ελληνικά έργα τέχνης συλλογές των Μουσείων του Βερολίνου διαθέτουν πλέον ορισμένα, χάρη στα οποία προσεγγίζουν τουλάχιστον εκείνες του Βρετανικού Μουσείου», έγραφε ο Πρώσος υπουργός πολιτισμού στον Κάιζερ στα τέλη του 19ου αιώνα. Αναφερόταν στα πρώτα θραύσματα από την ακρόπολη της Περγάμου, μεταξύ των οποίων και δύο του περίφημου βωμού, που είχε αποστείλει ο μηχανικός και αρχαιολάτρης Καρλ Χούμαν προ ετών. Την αξία τους όμως αναγνώρισε πρώτος ο -διορισθείς το 1877- διευθυντής της Αρχαιολογικής Συλλογής του Βερολίνου, Αλεξάντερ Κόντσε. Ο εμπειρία του καθηγητή αρχαιολογίας από τις ανασκαφές της Σαμοθράκης τον βοήθησε να ταυτοποιήσει τον βωμό με εκείνον που αναφέρει ο Ρωμαίος συγγραφέας Λούκιους Αμπέλιους (2ος αιώνα μ.Χ.) στο έργο του «Liber Memorialis». Οι Ρωμαίοι είχαν βέβαια αφαιρέσει από την Πέργαμο όσα σημαντικά έργα μπορούσαν, αλλά η συστηματική λεηλασία ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα.
Μεταξύ 1864 και 1866 ο Καρλ Χούμαν, ο οποίος εργαζόταν σε εταιρεία διάνοιξης δρόμων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, έφτασε στην Πέργαμο όπου είδε τους ντόπιους να χρησιμοποιούν τα μάρμαρα αρχαίων ερειπίων ως ασβεστοκονίαμα για τα σπίτια τους. Αποτάθηκε στις τοπικές αρχές για να σταματήσει η καταστροφή και έστειλε τα πρώτα ανάγλυφα στο Βερολίνο. Το 1878 δόθηκε η άδεια για την έναρξη ανασκαφών οι οποίες συνεχίστηκαν επί δεκαετίες και έφεραν στο φως όλα τα μνημεία. Σύντομα εντοπίστηκε ένα συμπαγές κτίριο με εντοιχισμένα ανάγλυφα στη βάση του και ένα μικρότερο ανάγλυφο στον εσωτερικό χώρο. Ηταν το όγδοο θαύμα της αρχαιότητας. Ο βωμός του Διός Σωτήρος και της Αθηνάς Νικηφόρου με την Γιγαντομαχία και το ανάγλυφο του Τήλεφου.
Το 1879, μετά από συμφωνία μεταξύ της οθωμανικής κα της γερμανικής κυβέρνησης, άρχισαν να φτάνουν συστηματικά τα κομμάτια του στο Βερολίνο. Οι ανασκαφείς είχαν βέβαια πλήρη συνείδηση του γεγονότος ότι αποτελούν μέρος ενός συνολικού έργου τέχνης και είχαν συνειδησιακούς ενδοιασμούς όπως προκύπτει από κείμενο του καθηγητή Κόντσε: «Δεν ήμασταν συναισθηματικά αδιάφοροι για το τι σημαίνει να αποσπούσαμε τα ερείπια ενός σπουδαίου μνημείου από τη γενέθλια γη τους και να τα μεταφέρουμε στη χώρα μας, όπου δεν θα μπορέσουμε ποτέ να προσφέρουμε το φως και τον περιβάλλοντα χώρο όπου δημιουργήθηκαν και όπου κάποτε ολοκληρώνονταν πλήρως. Τα σώσαμε όμως από την ολοσχερή καταστροφή», έγραφε απολογούμενος.
Η οθωμανική κυβέρνηση ήθελε στην αρχή να μοιραστεί τα ευρήματα σε αναλογία 1/3 υπέρ της και 2/3 προς όφελος της Γερμανίας, αλλά μετά από διαπραγματεύσεις που έγιναν το 1878/79, με τη συμμετοχή μάλιστα του Μπίσμαρκ, η Υψηλή Πύλη της παραιτήθηκε έναντι αντιτίμου 20.000 χρυσών μάρκων της εποχής. Ποσόν μάλλον ευτελές αν αναλογιστεί κανείς ότι μόνο οι πρώτες ανασκαφές κόστισαν 120.000! Η εξήγηση για τη γενναιοδωρία του Παντισάχ, του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Γ’, έχει πολιτικούς λόγους. Τρεις μόλις μήνες πριν την οριστική εκχώρηση όλων των ευρημάτων της Περγάμου στην Γερμανία ο προεδρεύων Μπίσμαρκ είχε μεσολαβήσει υπέρ των Οθωμανών μεταξύ των αντιμαχόμενων μερών στο Συνέδριο τους Βερολίνου το 1878. Μέχρι το 1886 είχαν ανασκαφεί μεγάλα τμήματα της ακρόπολης της Περγάμου και μεταφέρθηκε με πλοία στο Βερολίνο ολόκληρος ο τεμαχισμένος βωμός.
Πηγή ΑΠΕ-ΜΠΕ
