Documenta 14: Αθήνα – Κάσελ, τέχνη υπό το βάρος της ιστορίας

Αποστολή στο Κάσελ
«Η documenta 14 δεν είναι μια διπλωματική αποστολή που «επιδιορθώνει» τις ελληνογερμανικές σχέσεις. Είναι για να θέσει ερωτήματα, καμιά φορά επίπονα, όπως, γιατί αυτές οι σχέσεις είναι τόσο προβληματικές εδώ και χρόνια. Γιατί η documenta είναι ένας δημόσιος γερμανικός θεσμός πολιτισμού; τι ακριβώς συνέβη τον 18ο αιώνα και η κλασική Αθήνα έγινε φαντασιακό σύμβολο του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού; Ας περιμένουμε να ολοκληρωθεί η έκθεση, έχουμε ακόμα πολλά να δούμε και να μάθουμε» παροτρύνει o Ολλανδός ιστορικός τέχνης Χέντρικ Φόλκερτς, εκ των επιμελητών της διοργάνωσης, που ανέλαβε την ξενάγηση της δημοσιογραφικής μας ομάδας στο Κάσελ.
Οι προετοιμασίες στη μικρή γερμανική πόλη, έδρα της μεγάλης διεθνούς έκθεσης μοντέρνας τέχνης, βρίσκονται στην τελική ευθεία για τα εγκαίνια του γερμανικού της σκέλους, στις 10 Ιουνίου.
Η σχέση ευρωπαϊκού Βορρά – Νότου, Ελλάδας – Γερμανίας, παγκοσμιοποίησης – τοπικού, μεταφέρεται συμβολικά μέσω της documenta 14 στην Αθήνα των μνημονίων και το Kάσελ, στην Εσση της Γερμανίας.
Μπροστά από το μουσείο Fredericianum, στη μεγάλη καταπράσινη πλατεία αναβιώνει ο πολυσυζητημένος «Παρθενώνας των βιβλίων» της Αργεντινής καλλιτέχνιδας Μάρτα Μινουχίν. Κατασκευάστηκε πρώτη φορά το 1983 στο Μπουένος Αϊρες μετά την πτώση της δικτατορίας. Τα τοπικά συνεργεία δουλεύουν εντατικά, ντύνοντας τις μεταλλικές κολώνες της ρέπλικας σε φυσικό μέγεθος του Παρθενώνα της Ακρόπολης των Αθηνών, με 62 χιλιάδες βιβλία, λογοκριμένα κι απαγορευμένα στο παρελθόν. Ισχυρός συμβολισμός δημοκρατίας και ελευθερίας στην ίδια πλατεία όπου τον Μάιο του 1933 οι ναζί έριχναν στην πυρά βιβλία της γερμανικής διανόησης.
Για πρώτη φορά στη μακρόχρονη ιστορία της, η documenta διοργανώνεται και σε μια άλλη ευρωπαϊκή πόλη. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής της, Ανταμ Σίμτσικ, τόλμησε ένα μεγάλο βήμα με τη μεταφορά της στην Αθήνα και δέχτηκε αντιδράσεις, κατ’ αρχήν από την τοπική κοινωνία του Κάσελ. Αλλη μία φορά στο παρελθόν, υπήρξε η σκέψη να εξαχθεί στην Φιλαδέλφεια της Πενσυλβανίας, όμως το σχέδιο του ιδρυτικού καλλιτεχνικού διευθυντή της documenta, Αρνολντ Μπόντε, για την πέμπτη έκδοσή της, δεν πραγματοποιήθηκε.
Αυτές τις μέρες, στο μουσείο Fredecianum -πυρήνα της documenta στο Κάσελ- καταφτάνουν 160 επιλεγμένα έργα ελληνικής και διεθνούς τέχνης, από τις συλλογές του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Θα φιλοξενηθούν σε αντάλλαγμα της έκθεσης που εκτυλίσσεται αυτή την εποχή σε όλους τους ορόφους του ΕΜΣΤ.
Με σκέψεις για την αναζήτηση της ελληνογερμανικής συμφιλίωσης μέσω της τέχνης, προσπαθούμε να ανακαλύψουμε την documenta14. Ιδρύθηκε το 1955 στο Κάσελ, για λόγους, όπως μας εξηγούν, αποκέντρωσης. Μια ισοπεδωμένη από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς, λόγω του στρατιωτικού βιομηχανικού της κέντρου, και μεταπολεμικά ανακατασκευασμένη πόλη 200.000 κατοίκων. Η αποναζιστικοποίηση υπαγόρευε στη Γερμανία να γυρίσει την πλάτη στο σκοτεινό παρελθόν. Να απομακρυνθεί από τις εθνικοσοσιαλιστικές θεωρίες για την «εκφυλισμένη τέχνη» και να ατενίσει, επανορίζοντας το μέλλον, τη σύγχρονη δυτικοευρωπαϊκή και αμερικανική τέχνη.
Στα χρόνια του ψυχρού πολέμου «το Κάσελ, ήταν ιδεολογικό προπύργιο της Δύσης στην Ανατολική Γερμανία» προσθέτει ο Χέντρικ Φόλκερτς. Θεωρεί ότι «η πιο πολιτική έκθεση που διοργανώθηκε ποτέ ήταν η ιδρυτική του 1955».
Μετά τις πρώτες εκθέσεις κι όσο η Γερμανία συμπλήρωνε τα κενά της με την μοντέρνα τέχνη, η documenta εξελισσόταν από τα τέλη της δεκαετίας του ‘60 σ’ ένα παιχνίδι τέχνης, ανατροπών και εκπλήξεων, με μια αύρα που αγκάλιαζε ολόκληρη την πόλη. Στο κέντρο και τις γειτονιές της είναι ριζωμένες οι 7.000 βελανιδιές που φύτεψε ο Γιόζεφ Μπόις. Η δράση του με τίτλο «Διάσωση αντί για διαχείριση της πόλης» στην documenta 7, συμβόλιζαν την άνθιση του οικολογικού κινήματος, του οποίου ιδρυτικό μέλος υπήρξε ο πρωτοπόρος καλλιτέχνης.
Διασχίζουμε τον δρόμο κι απέναντι από το μεγάλο πάρκο συναντάμε τον Κούρδο του Ιράκ, Hiwa K να στήνει μια τετραώροφη κατασκευή από οριζόντιους σωλήνες. Είναι τα 20 διαμερίσματα – υπνωτήρια, όπως τα αποκαλεί ο ίδιος, ορμώμενος από τη δική του εμπειρία. Για να φτάσει στη Γερμανία, φυγάς από το Ιράκ, διέσχισε πεζός Ιράν, Τουρκία, Ελλάδα, Ιταλία. Στο ταξίδι του συχνά έβρισκε καταφύγιο σε σωλήνες. «Στον πλανήτη όλοι ζουν κάθετα, δεν υπάρχει οριζόντια δόμηση, τα πάντα καταστρέφονται υπέρ μιας καπιταλιστικής ελίτ» λέει ο Hiwa K. Ακόμη μια επιβεβαίωση ότι στην documenta δεν βλέπεις πολλά έργα τέχνης-αντικείμενα, όσο γεγονότα, περφόρμανς, δράσεις, τέχνη εννοιολογική, σ’ ένα πνεύμα πολιτικής και οικονομικοκοινωνικής κριτικής.
Στις μεγάλες φρεσκοβαμμένες αίθουσες του Fredericianum, τα συνεργεία, οι τεχνικοί και οι επιμελητές δουλεύουν εντατικά. Τα έργα των Ελλήνων από τις συλλογές του ΕΜΣΤ θα καταλάβουν αρκετές αίθουσες του τριώροφου κτιρίου. Σε περίοπτη θέση προορίζεται το αφιέρωμα στον Γιώργο Λάππα. Στη ροτόντα του Fredericianum συγκλήθηκε, πριν από λίγες μέρες, η πρώτη επί γερμανικού εδάφους συνέλευση της «Βουλής των Σωμάτων» από το Δημόσιο Πρόγραμμα Δράσεων της documenta 14. Είχε δραστηριοποιηθεί για οκτώ μήνες στο πάρκο Ελευθερίας. Τα μεγάλα μπλοκ του Ανδρέα Αγγελιδάκη, εμπνευσμένα από τα σκαλοπάτια της Βουλής της Πνύκας, είναι εδώ στα χρώματα στολής παραλλαγής, σαν υπόμνηση στο στρατιωτικό παρελθόν της γερμανικής πόλης.
«Στην documenta δεν πας μόνο για να δεις, αλλά και για να συζητήσεις. Το Κάσελ είναι τόπος συνάντησης ανθρώπων του χώρου της τέχνης: διευθυντές μουσείων, καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, φοιτητές καλών τεχνών. Και δεν πρόκειται μόνο για μία μεγάλη εικαστική διοργάνωση. Με την πάροδο των χρόνων άρχισε να συνδέεται και με την αγορά τέχνης. Οι συλλέκτες έργων τέχνης προσπαθούν να είναι από τους πρώτους που θα μάθουν τα ονόματα των καλλιτεχνών που συμμετέχουν στην documenta, επειδή η οικονομική αξία των έργων τους ανεβαίνει αυτομάτως στο χρηματιστήριο της τέχνης. Είναι ένας λόγος που η documenta κρατά τη λίστα μυστική, μέχρι τελευταία στιγμή. Ποτέ δεν θέλησε αυτή τη σύνδεση» μας έλεγε ο δημοσιογράφος Κάριν Φίσερ του ραδιοσταθμού Deutschlandfunk.
Η documenta πραγματοποιείται κάθε πέντε χρόνια. Είναι ένας θεσμός πολιτισμού σταθερός, από τους μεγαλύτερους στον κόσμο και χρηματοδοτείται από κρατικά κονδύλια, τον Δήμο του Κάσελ και χορηγίες. Την περίοδο της προηγούμενης διοργάνωσης, documenta 13 πριν πέντε χρόνια, το Κάσελ υποδέχτηκε 900.000 επισκέπτες σε 100 ημέρες -περίπου 10 χιλιάδες καθημερινά- ανεβάζοντας την τοπική οικονομία. Φέτος, έως τη λήξη της έκθεσης, 17 Σεπτεμβρίου, αναμένουν περισσότερους επισκέπτες.
Σταθερή ανά πενταετία αλλά με διαφορετική κάθε φορά οργανωτική ομάδα, η documenta διαθέτει από το 1961 ένα πολύτιμο Αρχείο που συνεχώς εμπλουτίζεται. Συγκροτείται από αφίσες, φωτογραφίες και χιλιάδες τεκμήρια, είναι προσβάσιμο στο κοινό και τους ερευνητές. Σε αυτό ανατρέχει ο εκάστοτε καλλιτεχνικός διευθυντής για να μελετήσει τον σχεδιασμό των προηγούμενων και να συνεχίσει την εξέλιξη της.
Πηγή ΑΠΕ-ΜΠΕ